De Bergen

Vorming van het zandlandschap

De ijstijden hebben een belangrijke rol gespeeld bij de vorming van het Dongense landschap en de ondergrond waarop we nu leven. De ijstijden kenden afwisselend periodes met een warmer en een kouder klimaat. In de warmere, natte periodes trad een sterke veengroei op. Vooral in het noorden en oosten van de huidige gemeente, met name in ’s Gravenmoer en Dongen-Vaart, vormden zich uitgestrekte moerassen en veenpakketten. Dit voormalige veenlandschap is nog altijd kenmerkend voor dit noordelijke deel van Dongen en komen we ook tegen op onze fietstocht.

Er vonden ook veel zandafzettingen plaats gedurende de ijstijd. Zoals in het zuidelijke deel van de gemeente Dongen. De Noordzee bestond in de koude periode niet uit water maar vormde een grote poolwoestijn. Het zand dat door de wind uit de drooggevallen Noordzee werd opgepakt, werd over Nederland verspreid als een dikke deken van zand, die daarom dekzand wordt genoemd. In de koude periodes van de ijstijd vielen ook de rivierbeddingen droog. Het zand uit deze drooggevallen rivierdalen werd ook door de wind meegevoerd. Het zand dwarrelde verderop weer neer en vormde dekzandruggen. Zo ontstonden de voor Noord-Brabant kenmerkende dekzandruggen, die grofweg van het zuidwesten naar het noordoosten van de provincie lopen. Op de noordelijkste van deze dekzandgebieden ontstond ook het oudste deel van Dongen en werden tevens de eerste wegen aangelegd. Deze dekzandrug loopt vanaf Breda, via het Caddettenkamp, de huidige Boswachterij Dorst, oostelijk langs Oosterhout, over de Woeste Zee en door Dongen (via Heuvel, Kerkstraat, Bergen en Hoge Kant), via de Loonse en Drunense Duinen verder naar Oss in het noordoosten van onze provincie.

Bart van Loon (1869-1948), de laatste schaapsherder van Dongen.

Huis met voormalige schaapskooi. Martinus Nijhoffstraat 1.

Invloed van de mens

Niet alleen de natuur en het klimaat hadden grote invloed op de vorming van het huidige landschap ook de mens kreeg hier meer en meer invloed op. Vooral toen vanaf de steentijd mensen zich permanent vestigden in onze omgeving, men aan landbouw ging doen en de bevolking toenam. De landbouw van de eerste boeren was nog primitief. Als de grond uitgeput raakte, verplaatste de nederzetting zich en werden de oude akkers gebruikt om het vee op te laten grazen. Hierdoor ontstonden de eerste heidevelden. Van dit soort heidevelden heeft Dongen er velen gehad. In de bronstijd, ijzertijd en middeleeuwen werd de grond alsmaar intensiever gebruikt. De uitgestrekte heivelden werden afgeplagd. De plaggen werden vermengd met dierlijke mest en op het akkerland voor bemesting gebruikt. Als gevolg hiervan kreeg de wind vrij spel op de zandige ondergrond. Het ‘klapzand’ ging weer stuiven. Akkers verdwenen onder onvruchtbare stuifzandgebieden en kregen in Dongen namen als Woeste Zee of Uiterste Stuiver. Ook de Loonse- en Drunense Duinen zijn hierdoor ontstaan.

Op deze manier werd hier in De Bergen ook een groot stuifzandgebied gevormd. De heidevelden raakten uitgeput, waardoor het onderliggende zand ging stuiven. Tot in de twintigste eeuw stonden hier nog huisjes met tuintjes, maar het verbouwen van voedsel werd hier steeds moeilijker. De bewoners hadden er een zwaar bestaan. Dit kwam mede doordat men er schapen hield die de grond nog verder uitputten. Een van de laatste bewoners was Bart van Loon (1869-1948), de laatste schaapsherder van Dongen. Met hem verdwenen uiteindelijk ook de heivelden. Zijn huisje met aangebouwde schaapskooi staat nog altijd in de buurt. Het rijksmonument is tegenwoordig gelegen aan de Martinus Nijhoffstraat 1.

Geliefd bij kunstenaars

In de negentiende eeuw kwamen kunstschilders van de Haagse School hier in het reliëfrijke stuifduinlandschap inspiratie opdoen voor hun romantische schilderijen. Onder de bewoners van De Bergen vonden de schilders excentrieke types. Zo ontdekte August Allebé hier zijn waarschijnlijk zijn ‘toverkol’. Dezelfde oude boerin met haar karakteristieke witte muts stond ook model voor het schilderij In de duinen te Dongen van Petrus van der Velden. Zijn leerlinge Suze Bisschop-Robertson portretteerde haar later nogmaals als De Kaartlegster.

August Allebé. Boerenmeisje bij een waterput.
Collectie: Vereniging Vrienden Stedelijk Museum Breda

Landweg. Achterberg.

Huidig gebruik

Door de komst van de leerlooierijen en schoenfabrieken groeide Dongen in de loop van de negentiende en twintigste eeuw uit tot een geïndustrialiseerd dorp. Daarmee verdween de dekzandrug grotendeels onder straten, fabrieken en huizen. Grote delen worden afgegraven, het zand verhandeld of als ophoging van lagergelegen gronden gebruikt. Indrukwekkende restanten bleven gelukkig bewaard zoals de eens zo onbeheersbare zandverstuiving De Bergen. Midden in het dorp ligt het nu als geliefd wandelpark verborgen tussen de bebouwing en vormt het een uniek gebied. Het terrein is ook geliefd bij veel verenigingen en als evenementenlocatie. Zo wordt hier jaarlijks het eindkampvuur van de Dongense Zomerspelen gehouden, een evenement waar duizenden kinderen aan deelnemen. Ook Scouting Sint Jozef vindt er zijn onderkomen.

Paradoxaal genoeg heeft de gemeente tegenwoordig veel werk om dit stuifzandgebied open te houden. Onder andere door de toegenomen stikstofneerslag dreigt het gebied namelijk dicht te groeien. Nu zijn er daarom juist weer schapen nodig om het gebied open te houden.

Meer informatie

https://www.geocaching.com/
https://www.bndestem.nl/zandverstuivingen-dongen